Wat zijn solitaire bijen en hoe herken je ze?

Wanneer de meeste mensen aan bijen denken, denken ze meestal aan de sociale bijen, zoals honingbijen of hommels. Maar wist je dat meer dan 85 procent van de 20.000 bijensoorten niet sociaal maar solitair is?

De overgrote meerderheid van de bijensoorten op aarde leeft solitair (1). Zoals de naam al doet vermoeden, leven solitaire bijen meestal niet in kolonies zoals hommels en honingbijen, maar leven ze alleen. Een alleenstaand vrouwtje bouwt haar eigen nest, verdedigt het tegen indringers, parasieten en roofdieren, en zoekt naar stuifmeel, nectar of bloemenolie als voedsel voor haar nakomelingen. Sommige solitaire bijen nestelen in groepen van honderden tot duizenden nesten, maar elk nest wordt beheerd door slechts één vrouwtje en dit vrouwtje is gedurende haar hele leven zowel werkster als koningin.

Solitaire bijen zijn minder opvallend, minder bekend en minder bestudeerd dan sociale bijen. Toch vertonen solitaire bijen een interessante diversiteit qua morfologie, gedrag, nestarchitectuur en gastheer-plant associaties. Bovendien spelen solitaire bijen een zeer belangrijke rol in ecologische systemen, met name bij de bestuiving van gewassen en wilde planten (2). Zo beginnen boeren in sommige delen van de wereld al specifieke maatregelen te treffen voor het lokken van solitaire bijen voor de bestuiving van hun gewassen, zoals alfalfa.

Hoe zien solitaire bijen eruit?

De meeste solitaire bijen lijken over het algemeen niet op honingbijen, maar lijken meer op wespen, vliegen of hommels. Omdat er veel verschillende soorten solitaire soorten zijn, verschillen ze ook sterk in uiterlijk. Sommige soorten zijn glanzend en haarloos, terwijl andere dicht behaard zijn. De haren of vlekken en strepen kunnen alle kleuren van de regenboog bevatten en de solitaire bijen kunnen variëren in lengte van 1.5 tot 46 millimeter.

De solitaire bijen zijn verdeeld over negen families die over de hele wereld voorkomen. Enkele voorbeelden zijn de Colletidae (figuur 1), of membraanbijen, die het talrijkst en het meest divers zijn op het zuidelijk halfrond; de Andrenidae (figuur 2), of graafbijen, die vooral op het noordelijk halfrond worden aangetroffen; de Megachillidae (figuur 3) of bladsnijders en metselbijen die wereldwijd worden aangetroffen; de Halictidae (figuur 4), ook wel zweetbijen genoemd (omdat ze worden aangetrokken door menselijk zweet) en, tenslote, de Anthophoridae (figuur 5), of timmermans- en mijnwerkersbijen, die vooral in tropische oorden worden aangetroffen (2).

De levenscyclus van de solitaire bij

Een vrouwelijke solitaire bij maakt haar eigen nest van ongeveer 10 broedcellen. Ze voorziet haar  broedcellen van voedsel (stuifmeel/nectar) voor de jongen en legt in elke cel een ei waarna ze sterft voordat de volgende generatie uitkomt. De eitjes van de vrouwelijke solitaire bij worden larven, die het stuifmeel eten en vervolgens overwinteren. Ze blijven ongeveer 11 maanden in de cocon (figuur 6). In het volgende voorjaar verpoppen de larven zich tot volwassen bijen en komen ze uit hun nest. Eenmaal buiten het nest is de gemiddelde levensduur een korte 4-6 weken. Onderstaande figuur geeft deze complete levenscyclus weer. Nu vraag je je vast af, wat doen de mannetjesbijen in dit hele verhaal? Zij hebben maar één taak en dat is een vrouwtje bevruchten en dan sterven (1). 

Nestelgewoonten

Je hebt nu dus geleerd dat solitaire bijen zeer divers zijn. Dat geldt dus ook voor hun nestgewoonten. Het nest is voor de meeste soorten de grootste investering in tijd en energie die een vrouwtje in haar leven doet (1). De bouw van een nest bestaat uit verschillende fasen. Eerst moet ze een geschikte plaats vinden. Vervolgens moet ze het nest zelf bouwen en de broedcellen vormen. Deze moeten worden voorzien van stuifmeel, nectar of bloemenoliën die in de omringende natuur worden verzameld. Als ze in al deze stappen geslaagd is, kan ze eindelijk haar eitjes leggen en het nest sluiten.

De meeste bijen kiezen ervoor hun broedcellen te bekleden met klierafscheidingsproducten, maar er zijn ook bijen die verschillende combinaties van zand, kiezelsteentjes en plantaardige producten (bladeren, bloemblaadjes en hars) gebruiken. Veel bijen kiezen ervoor hun nesten in de grond te bouwen. Ze maken huizen voor hun jongen in ondergrondse kuilen, tunnels en holen, of dat nu grond, zand of klei is. Veel bijen graven echter ook nesten in hout, kruidige stengels of op onverwachte plaatsen, zoals actieve termietennesten. Dan zijn er ook nog bijen die vrijstaande nesten bouwen of gebruiken, zoals verlaten bijen- of wespennesten en slakkenhuizen. Door verstedelijking is er een verlies aan habitat voor bijen en daardoor een verminderde diversiteit van solitaire bijen in stedelijke gebieden.

Solitaire bijen versus honingbijen: wie is de beste bestuiver?

Zoals gezegd verschillen solitaire bijen qua uiterlijk van honingbijen en leven ze gewoonlijk niet in kolonies zoals hommels en honingbijen, maar alleen. Daarnaast hebben solitaire bijen een kortere activiteitsperiode dan honingbijen. Misschien ken je deze verschillen al, maar wist je ook dat solitaire bijen planten efficiënter bestuiven dan honingbijen? (3). In het volwassen stadium zijn solitaire bijen zeer efficiënte bestuivers en hebben ze minder individuen nodig om een gebied te bestuiven dan honingbijen. Solitaire bijen bestuiven verschillende soorten gewassen en niet-gewassen die niet door honingbijen worden bestoven. Honingbijen kunnen zelfs schadelijk zijn voor solitaire bijen, aangezien zij vaak rechtstreeks concurreren om dezelfde hulpbronnen. Zij kunnen ook ziekten overbrengen op andere solitaire bijen of andere inheemse bestuivers (4).

Verder zijn solitaire bijen minder kieskeurig dan honingbijen. Ze verzamelen het stuifmeel minder zorgvuldig op hun “scopa” (dit zijn stijve, vertakte haren die zich op hun poten, onder hun buik of langs de zijkanten van hun lichaam bevinden) waardoor de kans groter is dat er stuifmeel valt bij het bezoek aan de volgende bloem, en de kans dus groter is dat die bloem wordt bestoven. Ook zijn solitaire bijen zeer effectieve bestuivers, omdat sommige solitaire bijen bij elke lading minder stuifmeel bij zich hebben, waardoor ze veel meer heen en weer moeten reizen van de bloemen naar hun nest dan honingbijen en hommels. Door deze extra reizen worden veel meer bloemen bestoven (5).

Hoe kun je solitaire bijen van sociale bijen onderscheiden?

Een manier om solitaire bijen te onderscheiden van andere insectenbestuivers is aan de hand van bijenhotels/huizen. Deze bijenhotels worden meestal gebruikt door veel verschillende soorten solitaire bijen en niet door sociale bijen (Penn, Hu & Penn, 2019). Het op de markt brengen van bijenhotels ter bevordering van bestuiving en instandhouding is wijdverspreid en breidt zich uit in Noord-Amerika en Europa (6). Dat is ook nodig, want deze solitaire bijen nemen wereldwijd sterk af (3).

Samenvattend kan worden gesteld dat solitaire bijen uit veel verschillende soorten bestaan, gewoonlijk alleen leven, een vrij korte levensduur hebben, veel verschillende nestgewoonten hebben en zeer doeltreffend zijn bij de bestuiving van gewassen en wilde bloemen, zelfs doeltreffender dan honingbijen. Bovendien neemt het aantal soorten solitaire bijen wereldwijd af en daarom is het van groot belang meer bekendheid te geven aan het belang van deze soorten solitaire bijen, de bedreigingen waaraan zij blootstaan en hun bijdrage aan duurzame ontwikkeling om het verlies aan biodiversiteit tegen te gaan.

Referenties:

1. Bryan N. Danforth, et al. The Solitary Bees : Biology, Evolution, Conservation. Princeton University Press, 2019.
2. Batra, S. W. (1984). Solitaire bijen. Scientific American, 250(2), 120-127.
3. Peterson, S. S., & Artz, D. R. (2014). Productie van solitaire bijen voor bestuiving in de Verenigde Staten. In Massaproductie van nuttige organismen (pp. 653-681). Academic Press.
4. Penn, J., Hu, W., & Penn, H. J. (2019). Steun voor behoud van solitaire bijen onder het publiek versus imkers. American Journal of Agricultural Economics, 101(5), 1386-1400.
5. https://beestrawbridge.blogspot.com/2014/09/why-solitary-bees-are-such-amazing.html
6. MacIvor, J. S., & Packer, L. (2015). ‘Bijenhotels’ als instrumenten voor het behoud van inheemse bestuivers: een voorbarig oordeel? PloS one, 10(3), e0122126.